नेपालीहरुको स्वास्थ्यमा सुधार तर खोप लगाउने दर कम हुँदै

नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०२२ को नतिजाबाट समग्र नेपालीहरुको स्वास्थ्यमा सुधार भएको देखिए तापनि बालबालिकामा खोप लगाउने दर भने घट्न लागेको नकारात्मक प्रवृत्ति देखिएको छ ।

सन् २०२२ को नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण, नेपालमा सन् १९९६ पछि गरिएको छैटौं जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण हो । यस सर्वेक्षणको नतिजा अनुसार नेपालमा मातृ तथा नवजात शिशु स्वास्थ्य हेरचाह, पोषण, प्रजनन तथा बालस्वास्थ्यमा उल्लेख्य प्रगति भएको छ । तर बालबालिकाको नियमित खोप कभरेज भने अघिल्लो सर्वेक्षणहरुमा भन्दा आश्चर्यजनक ढंगले घटेको पाइएकोले बालबालिकाको स्वास्थ्यमा भइरहेको उल्लेख्य सुधारले भविष्यमा उल्टो गति समाउने हो कि भन्ने आशंका पनि पैदा गरेको छ ।

सर्वेक्षण प्रतिवेदनमा उल्लेख गरिए अनुसार नेपाली महिलाहरुले बढ्दो संख्यामा मातृ स्वास्थ्य सेवा लिने गरेका छन् । ९४ प्रतिशत गर्भवती महिलाहरूले डाक्टर, नर्स वा अ.न.मी.जस्ता दक्ष स्वास्थ्यकर्मीहरुबाट गर्भवती सेवा (बच्चा पाउनुअघिका जाँचहरु) प्राप्त गरेका छन् । सन् १९९६ को नेपाल परिवार स्वास्थ्य सर्वेक्षण अनुसार २५ प्रतिशत महिलाले मात्र दक्ष स्वास्थ्यकर्मीहरुबाट गर्भवती सेवा प्राप्त गरेका थिए, जुन हालको प्रतिवेदन अनुसार उल्लेखनीय वृद्धि हो । सन् २०२२ को नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण अनुसार ७३ प्रतिशत गर्भवती महिलाले गर्भावस्थाको पहिलो तीन महिनाभित्रमा पहिलो गर्भवती जाँच गराएको उल्लेख गरिएको छ । यो आमा र बच्चा दुवैको लागि जोखिमहरू कम गर्न महत्वपूर्ण समय हो ।

नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०२२ अनुसार ८१ प्रतिशत गर्भवती महिलाले कम्तीमा चारपटक गर्भवती सेवा (सिफारिस गरे अनुसार) प्राप्त गरेका छन् । सन् १९९६ को सर्भेमा ८ प्रतिशत जीवित जन्महरु मात्र स्वास्थ्य संस्थामा जन्मिने गरेका थिए भने, सन् २०२२ अनुसार ७९ प्रतिशत जीवित जन्महरू स्वास्थ्य संस्थामा हुने गरेका छन्, जुन उल्लेखनीय वृद्धि हो । साथै बच्चा जन्मेपछि, १० मध्ये ७ महिला र नवजात शिशुहरूलाई जन्मेको दुई दिनभित्र स्वास्थ्य जाँच गराएको पाइएको छ ।
सर्भे रिपोर्टमा उल्लेख गरिए अनुसार नेपालमा आधाभन्दा बढी (५७ प्रतिशत विवाहित महिलाले परिवार नियोजनको साधन वा विधि प्रयोग गर्छन्, जसमध्ये ४३ प्रतिशतले आधुनिक परिवार नियोजनको साधन वा विधि प्रयोग गर्छन् र १५ प्रतिशतले परम्परागत विधिहरू प्रयोग गर्छन् । महिला बन्ध्याकरण, डिपो र इम्प्लान्टजस्ता आधुनिक परिवार नियोजनका साधन वा विधिहरु नेपालमा सबैभन्दा बढी प्रयोग भएको पाइएको छ ।

सन् २०२२ मा नेपालले कुल प्रजनन दरलाई २ दशमलव १ प्रतिशतमा घटाउने दिगो विकास लक्ष्य २०३० लाई पूरा गरेको देखाउँछ । विगत साढे दुई दशकमा नेपालमा प्रजनन दर आधाले घटेको देखिन्छ, सन् १९९६ मा प्रतिमहिलाले ५ बच्चा जन्माउँथे भने सन् २०२२ मा प्रतिमहिलाले २ दशमलव १ बच्चा मात्र जन्माउँछन् ।
यस्तै गरी पाँच वर्षमुनिको बाल मृत्युदर उल्लेखनीय रुपमा घटेको देखिन्छ । सन् १९९६ मा ५ वर्षमुनिका प्रति १ हजार जीवित जन्ममा १ सय १८ जनाको मृत्यु हुने गर्दथ्यो भने सो मृत्युदर तुलनात्मकरूपमा घटेर हाल प्रति १ हजार जीवित जन्ममा ३३ को मृत्यु हुने गर्दछ ।

त्यस्तै दीर्घकालीन कुपोषणको एउटा संकेत पुड्कोपन वा उमेर अनुसार उचाइ कम हुनु हो । यो सर्वेक्षण अनुसार सन् १९९६ मा ५७ प्रतिशतमा रहेको पुड्कोपन घटेर सन् २०२२ मा २५ प्रतिशतमा झरेको छ । यो सर्वेक्षण अनुसार स्वास्थ्यको धेरै क्षेत्रमा प्रगति भएको देखाइए तापनि चुनौतीहरु अझै बाँकी नै छन् । नेपालमा ६ महिनाभन्दा कम उमेरका शिशुहरूलाई पूर्णरुपमा स्तनपान गराउने प्रवृत्तिमा समयसँगै उतारचढाव भएको देखिन्छ । यो सन् १९९६ मा ७५ प्रतिशत थियो भने सन् २०२२ मा ५६ प्रतिशतमा झरेको छ ।

विश्व पोषण निर्देशिकाले शिशुहरूलाई बाल मृत्यु तथा अन्य रोगहरुबाट बचाउनको लागि जन्मेको पहिलो ६ महिनासम्म पूर्णरुपमा स्तनपान मात्र गराउन सिफारिस गर्दछ । साथै, नवजात शिशु मृत्यु दर पछिल्लो दशकमा प्रति १ हजार जीवित जन्ममा २१ मृत्युमा स्थिर रहेको देखिन्छ । किशोरी अवस्थाको प्रजनन दर उच्च रहेको देखिन्छ, जसमा १५–१९ उमेर समूहका १४ प्रतिशत किशोरीहरु गर्भवती हुने गरेको देखिएको छ ।

कोभिड खोपमा सफलता मिले तापनि बालबालिकाको नियमित खोप कभरेज आश्चर्यजनक ढंगले अघिल्लो सर्वेक्षणहरुमा भन्दा घटेको पाइएको छ । हाल ८० प्रतिशत बालबालिकाले सबै आधारभूत एन्टिजेन्सहरूविरुद्ध खोप लगाएका छन्, जुन २०११ मा ८७ प्रतिशत थियो ।

२०२२ को सर्वेक्षणले कुनै पनि खोप नपाएका बालबालिकाको प्रतिशतमा पनि थोरै वृद्धि भएको देखाएको छ, जुन २०१६ को सर्वेक्षणमा १ प्रतिशत थियो भने अहिले २०२२ को सर्वेक्षणमा ४ प्रतिशत रहेको छ । नेपालमा १५ वर्ष वा सोभन्दा माथिका १८ प्रतिशत महिला र २३ प्रतिशत पुरुषलाई उच्च रक्तचाप भएको देखिन्छ । यो सर्वेक्षण अनुसार प्रति १ लाख व्यक्तिहरुमध्ये १४ जनाको मृत्यु सडक दुर्घटनाका कारणले हुने गर्दछ, जसमध्ये सबैभन्दा बढी मृत्यु वा घाइते भएका ६८ प्रतिशत सडक दुर्घटना, मोटरसाइकलको कारणले हुने गर्दछ ।

यस सर्वेक्षणमा १५–४९ वर्षका २२ प्रतिशत महिला र ११ प्रतिशत पुरुषहरूले चिन्ताका लक्षणहरू अनुभव गरेको पाइयो । समग्रमा, १५–४९ वर्षका महिलाहरूमध्ये २३ प्रतिशतले कुनै न कुनै समयमा शारीरिक हिंसाको अनुभव गरेका छन् भने ८ प्रशितले १५ वर्षको उमेरदेखि यौन हिंसाको अनुभव गरेका छन् । समग्रमा, नेपालमा ७२ प्रतिशत विवाहित महिलाहरुले आफ्नो स्वास्थ्यको हेरचाहसम्बन्धी निर्णय आफैँ वा संयुक्तरुपमा गर्ने गर्दछन् ।

राष्ट्रिय र प्रादेशिक स्तर, शहरी र ग्रामीण क्षेत्रहरू, तीन भौगोलिक क्षेत्रहरु, हिमाल, पहाड र तराईका आधारमा जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सूचकहरूको अद्यावधिक तथ्यांक यो सर्वेक्षणले प्रदान गर्दछ । यस सर्वेक्षणमा राष्ट्रको पूरै प्रतिनिधित्व हुने गरी १३ हजार ७ सय ८६ घरधुरीमा १५–४९ वर्षका १४ हजार ८ सय ४५ जना महिला छनौटमा परेका आधा घरधुरीबाट १५–४९ वर्षका ४ हजार ९ सय १३ जना पुरुषहरुलाई अन्तरवार्तामा समावेश गरिएको थियो । यसमा महिलाहरूको लागि ९७ प्रतिशत र पुरुषहरूको लागि ९५ प्रतिशत उत्तर दर प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

यो सर्वेक्षण स्वास्थ्य मन्त्रालयको नेतृत्वमा न्यू एराले सम्पन्न गरेको हो । यस सर्वेक्षणलाई अमेरिकी अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग नियोग (यु.एस.आई.डी.) बाट आर्थिक सहयोग प्राप्त भएको थियो ।