परोपकार प्रसूति गृह तथा स्त्रीरोग अस्पताल थापाथलीलगायत विभिन्न अस्पतालमा विगत ३४ वर्षदेखि विभिन्न जिम्मेवारीमा रही नर्सिङ सेवा प्रदान गर्दै आउनुभएकी आशालक्ष्मी प्रजापती हाल प्रसूति गृह अस्पतालमा नर्सिङ डाइरेक्टर हुनुहुन्छ । चितवनको गौरीगन्जमा जन्मनुभएकी प्रजापतीले त्रि.वि. चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान, नर्सिङ कलेजबाट ब्याचलर र पद्मकन्या क्याम्पसबाट स्नातकोत्तर गर्नुभएको छ । उहाँले शुरुमा स्टाफ नर्सका रुपमा पाटन अस्पतालमा केही वर्ष काम गरेर अनुभव सँगाल्नुभएको छ । प्रसूति गृहमा उहाँले पहिला पोस्ट वार्डको इन्चार्ज, त्यसपछि लेबर वार्डको इन्चार्ज, मेट्रोन, इन्टेन्सिप केयर युनिटमा स्टाफ नर्स, नर्सिङ अधिकृत, सुपरभाइजर हुँदै हाल नर्सिङ प्रमुखको रुपमा काम गरिसक्नुभएको छ । आफ्ना दाजु–भाउजूको सल्लाहले नर्सिङ विषयको पढाइ शुरु गरेको बताउने आशालक्ष्मी प्रजापतीलाई यस अंकको साधनामा नर्स अफ द मन्थका लागि छनोट गरेका छौं । उहाँसँग साधना प्रतिनिधि भगवती तिमल्सिनाले गर्नुभएको कुराकानीको सार :
हामी पनि मान्छे नै हो । दुःख लाग्छ । आँखाबाट आँसु झर्न थालेपछि एउटा कोठामा गएर रुन्छु अनि मुख धोएर फेरि अर्को बिरामीको सेवामा जुट्छु । डाक्टर, नर्स भनेका कडा स्वभावका हुन्छन् भनिन्छ तर त्यस्तो हुँदैन । कतिपय घटनामा आफैंलाई परेको महसुस हुन्छ ।
नर्सिङ पेसामा गरेको लामो अवधिको सेवालाई कसरी सम्झनुहुन्छ ?
आफूले लिएको जिम्मेवारी पूरा गर्न समयको पालना महत्वपूर्ण हो भन्ने कुरा मैले पाटन अस्पतालबाट सिकेकी थिएँ । मैले बिरामीको सेवा नै नर्सको दायित्व हो भन्ने कुरा बुझेर काम गरेँ । जिम्मेवारी बहन गर्ने सिलसिलामा धेरै अप्ठ्याराहरु पनि आए तर मैले धैर्यताका साथ काम गरेँ, समाधान पनि हुँदै गए ।
मैले काम गरेका अस्पतालहरुमा बिरामीको चापअनुसार नर्सको संख्या कहिल्यै पर्याप्त भएन । एकजना नर्सले १५ देखि २० जनासम्म र कहिलेकाहीँ ३० जनासम्म हेर्नुपर्ने स्थिति आउँछ । एक बिरामीका लागि एकजना नर्स बसिदेओस्, नर्सहरु सधैँ हँसिला होऊन् भन्ने चाहना बिरामी र आफन्तहरुको हुन्छ । तर व्यवहारमा सधैँ त्यो सम्भव भइरहेको छैन । एउटा वार्डमा १२ जना नर्सको ड्युटी हुन्छ, कोही आकस्मिक बिदा बस्नुपर्यो भने टिमले मिलाएर काम गरेका हुन्छौँ । साह्रै व्यस्त भइन्छ । कतिपय अवस्थामा हामीले बिहान ८ बजेदेखि दिउँसो २ बजेसम्म एक कप चियासम्म खान नपाई काम गर्नुपर्ने अवस्था आउँछ । तैपनि हामीले अस्पतालमा उपलब्ध जनशक्तिबाट सकेसम्म मिलाएर अटुट सेवा दिने प्रयास गरेका हुन्छौँ । आकस्मिक तथा जरुरी कामलाई प्राथमिकतामा राखेर गरेका हुन्छौँ ।
प्रसूति गृहमा हाल नर्सिङ जनशक्तिको स्थिति के छ ?
नेपालको केन्द्रीय रिफरल सेन्टर प्रसूति गृह ४ सय १५ बेडको हो । यहाँ २४ घन्टामा ६२ जनाले बच्चा जन्माउँछन् । सार्क मुलुकमा नै धेरै बच्चा जन्माउने अस्पतालका रुपमा चिनिन्छ । नर्सिङ कलेजसमेतको नर्सिङ जनशक्ति १ सय ८२ जना छन् । जसमा स्थायी नर्स ५० को हाराहारीमा छन् भने अन्य कन्ट्याक र करारमा कार्यरत छन् । जनशक्ति नपुगेको बेलामा अन्य नर्सिङ कलेजहरुबाट आउने नर्सिङ टिचर, ट्युटर र विद्यार्थीहरुसँग मद्दत लिएर पनि काम गरेका छौँ ।
बिरामीका आफन्तले प्रसूति गृहका नर्स अन्तका भन्दा छुचा छन् भन्छन नि ?
हो, त्यसो भन्छन् तर कसैलाई पनि छुचो हुन मन हुँदैन । आफूलाई नराम्रो भनेको सुन्ने कसैको पनि चाहना हुँदैन । आफ्नो बारेमा राम्रो भनिदिऊन् भन्ने सबैको चाहना हुन्छ । हामीले त्यही चाहनाअनुसार काम गर्न कोशिश गर्छौं । बिरामीको सेवामा जुट्ने नर्सहरुले हाँसेर बोल्न सिकेका छौँ र सिकाउँछौँ । सिकेको कुरा व्यवहारमा लागू गर्न कोशिश गरेकै हुन्छौँ । बिरामीले सोधेका कुरा सम्बोधन पनि गर्छौं ।
तर कहिलेकाहीँ बिरामीको चाप, हाम्रो भोक, प्यास र थकानले गर्दा बिरामीले अपेक्षा गरे जति सम्बोधन नहुन पनि सक्ला । बिरामीका आफन्तलाई शुरुमै सम्झाएका हुन्छौँ । कुरुवा फेरिएपिच्छे पटक–पटक एउटै कुराको जवाफ दिनुपर्दा भने हामीलाई पनि गाह्रै हुन्छ । यस्तो समस्या बिरामीका आफन्तले बुझिदिनुभए काम गर्न सजिलो हुन्थ्यो ।
उपचारकै क्रममा हुने दुःखद घटनालाई कसरी लिनुहुन्छ ?
काम गर्दै जाँदा कहिलेकाहीँ नराम्रा घटना घट्न सक्छन्, यो हाम्रो बसमा हुन्न । दुर्घटना नहोस् भनेर नै काम गर्छौं तर कहिलेकाहीँ भैदिन्छ । त्यस्तो अवस्थामा हामीलाई पनि दुःख लागेको हुन्छ । तर बिरामीका आफन्तले अत्यन्तै नराम्रा शब्द प्रयोग गरेर गाली गर्नुहुन्छ । त्यति बेला साह्रै पीडा महसुस हुन्छ । उहाँहरु हाम्रो ठाउँमा बसेर बोलिदिनुभए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।
यस्तो अवस्थामा पीडित पक्षलाई कसरी सम्झाउनुहुन्छ ?
हामीले सकेसम्म बिरामीको नजिकको मान्छे खोज्छौँ र उहाँलाई बुझाउँछौँ । हामीले सबै कुरा बुझाएपछि अधिकांश आफन्तले बुझ्नु पनि हुन्छ । एक–दुई घटनामा बुझाउन टाइम लाग्छ तर प्रत्यक्ष कुराकानी गरेपछि नबुझ्ने हुन्न ।
तपाईंको ३४ वर्षको दौरानमा उपचारका क्रममा भएका बिर्सनै नसक्ने घटना छन् कि ?
यस्ता घटना त धेरै नै छन् । त्यसमध्ये बिर्सनै नसक्ने केही घटना छन् । एकपटक आमालाई राम्रो भइसकेपछि डिस्चार्ज पनि गरिसकेका थियौँ । घर जानुअघि उहाँले सुप खानुभयो । सुप निल्दा फोक्सोमा गएर अड्कियो । हामीले भेन्टिलेटरमा राखेरे सक्दो प्रयास गर्याैँ तर उहाँलाई बचाउन सकेनौँ ।
त्यस्तै अर्को घटना : १७ वर्षकी आमाले एकदम छिटो व्यथा लागेर बच्चा जन्माउनुभयो । एउटा बच्चा जन्मिन कम्तीमा १० देखि १२ घण्टा लाग्छ । धेरै छिटो बेथा लागेर बच्चा जन्मनु पनि राम्रो होइन । बच्चा जन्मिने अंगहरुबाट बिस्तारै पार गर्दै आउनुपर्नेमा छिटो–छिटो हुँदा अंगहरु छिया–छिया भयो । धेरै रक्तश्रावका कारण ती आमा बित्नुभयो । त्यो दिउँसो मेरै ड्युटी थियो । राति भएको भए डाक्टर, नर्सको लापरबाही भयो भन्ने आरोप खेप्नुपर्ने हुन्थ्यो होला । दिउँसो सबै डाक्टर, नर्सले अथक प्रयास गर्दा पनि बचाउन सकिएन, जुन घटना म चाहेर पनि कहिल्यै विर्सन सक्तिन ।
त्यस्तो अवस्थामा आफूलाई कसरी सम्हाल्नुहुन्छ ?
त्यस्तो परिस्थितिमा हामी पनि मान्छे नै हो । दुःख लाग्छ । आँखाबाट आँसु झर्न थालेपछि एउटा कोठामा गएर रुन्छु अनि मुख धोएर फेरि अर्को बिरामीको सेवामा जुट्छु । डाक्टर, नर्स भनेका कडा स्वभावका हुन्छन् भनिन्छ तर त्यस्तो हुँदैन । कतिपय घटनामा आफैंलाई परेको महसुस हुन्छ । धेरै नराम्रो लाग्छ । अरुले आँसु देख्छन् भनेर एउटा कोठामा पसेर रुने र मुख धोएर बाहिर आउनुपर्ने हुन्छ । यसरी जीवन नै सेवामा समर्पण गरिएको हुन्छ ।
बिरामीका आफन्तले आफ्नो बिरामीलाई प्राथमिकता देओस् भनेर कत्तिको दबाब दिन्छन् ?
त्यस्तो दबाब र गुनासो हामी बारम्बार महसुस गर्छौं । प्रसूति गृह सुत्केरी गराउने रिफरल अस्पताल हो । हामीले बिरामीको अवस्था हेरि प्राथमिकतामा राख्छौँ । स्त्रीरोग तथा गर्भवती जो पहिला आयो उसलाई पहिला सेवा भन्ने हुँदैन । जसको पाठेघरको मुख धेरै खुलेको हुन्छ उसको डेलिभरी चाँडै हुन्छ । जसको पाठेघरको मुख नै खुलेको छैन उसलाई कम प्राथमिकता दिन्छौं ।
यहाँ ढिला आउनेले चाँडो र चाँडो आउनेले ढिला सेवा पाउने हुनाको मूल कारण यही नै हो । चिकित्सा शिक्षाको प्रिन्सिपलअनुसार १० देखि १२ घण्टामा मात्र पाठेघरको मुख खुलिसक्ने हुन्छ । कतिपयले नबुझेर ढिलो आएकाको बच्चा भैसक्यो, उसका मान्छे भएर होला भन्छन् । हाम्रा लागि सबै हाम्रा मान्छे । यस्तो गुनासो आउँदा बुझाउने दायित्व हाम्रो नै हो । सकेसम्म मिठो बोल्नुस्, अनावश्यक नबोल्नुस भनेर डाक्टर, नर्सले सिकाएकै हुन्छौँ । अनावश्यक बोल्नुभन्दा कम बोल्नु नै राम्रो हुन्छ ।
बिरामीका बारेमा चिकित्सक, नर्सहरुले एक–आपसमा कसरी जानकारी राख्नुहुन्छ ?
हरेक दिन बिहान ९ बजे बैठक हुन्छ । बैठकमा सहभागी सबैले हिजो के भयो, आज कति बिरामी कुन–कुन अवस्थाका छन् र के–के गर्ने भन्ने बारेमा कामको बाँडफाँड गर्छौं । आकस्मिक, सिजर गर्नुपर्ने र नर्मल के–कति छन्, सबै जानकारी लिएर मात्र काम शुरु गर्छौं ।
प्रसूति गृहमा शल्यक्रिया कति प्रतिशत हुन्छ ?
विश्व स्वास्थ्य संगठनको मापदण्डअनुसार १५ देखि २५ प्रतिशत सीएस हुनुपर्ने तर प्रसूति गृह नेपालकै केन्द्रीय रिफरल अस्पताल भएकाले विगतका २ वर्ष १८ प्रतिशत थियो । गतवर्ष २९ प्रतिशत थियो । यो बर्ष अझ बढ्दै छ । यो हामीले चाहँदा चाहँदै पनि घटाउन सक्दैनौं र कसैले मलाई सीएस गरिदेऊ भनेर पनि गर्दैनौँ । प्रक्रियामा गर्नै पर्ने भए मात्र गर्छौं । प्रायः रिफरल केसहरु बढी शल्यक्रिया गर्नुपर्ने हुन्छ ।
अन्त्यमा केही भन्नुहुन्छ कि ?
बिहावारी २० वर्ष पारि गरेर मात्र बच्चा जन्माउने गर्नु ठीक हो । दक्ष स्वास्थ्यकर्मीसँग नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गराएर स्वास्थ्य केन्द्रमै गई बच्चा जन्माउन अनुरोध गर्दछु । यसका साथै बिरामीका आफन्तहरुले अस्पतालमा कुनै समस्या भयो भने बाहिर गएर भन्नुभन्दा अस्पतालमै जिम्मेवार व्यक्तिलाई भनेर कमी–कमजोरी सुधार्ने अवसर दिए हुन्थ्यो । प्रसूति गृहमा आमा सुरक्षा कार्यक्रम भएको हुनाले बच्चा र आमाको लागि निःशुल्क उपचार गरिन्छ र स्त्रीरोगसम्बन्धी पनि यहाँ निःशुल्क उपचार हुन्छ । सरकारी अस्पतालमा सेवा राम्रो हुन्छ भन्ने मेरो बुझाइ छ ।