सानो बीउ भएको अन्नको समूहलाई मिलेट्स भनिन्छ । मिलेट्स खासमा अंग्रेजी शब्द हो । यसको लागि नेपालीमा कुनै ठेट शब्द पाइन्न । भारतमा हिजोआज मिलेट्सलाई श्रीअन्न भन्ने गरिएको छ । सामान्यतः कोदो वा बाजरा शब्दलाई नै नेपालमा मिलेट्सको लागि प्रयोग गरिएको पाइन्छ । यद्यपि कोदो र बाजरा पनि नेपालमा पाइने एक प्रजातिको मिलेट्स नै हो । मिलेट्सलाई मोटो अनाज वा क्षुद्र धान्य भनिन्छ ।
मिलेट्सको असाधारण पोषण र उपचारात्मक गुणहरूको कारण आयुर्वेदमा यसले प्रमुखता प्राप्त गरेको छ । प्रमुख भोजन, खाजा, जडीबुटीको अनुपान, पथ्य–अपथ्य आदिको माध्यमबाट यसले आयुर्वेद चिकित्सामा आफ्नो गुण एवं चिकित्सकीय प्रभाव प्रकट गर्ने गर्दछ ।
कोदोको फाइदाहरूको बारेमा जागरण ल्याउने अहिले सबैभन्दा उपयुक्त समय हो ।
कोदो अर्थात् मिलेट्सलाई मानव जातिद्वारा खेती गरिएको सबैभन्दा पुरानो बालीहरूमध्ये एकको रूपमा चिनिन्छ । यो प्रतिकूल मौसममा पनि फस्टाउन सक्षम हुन्छ, साथै न्यूनतम् सिंचाइले पनि यसको खेती गर्न सकिन्छ । सन् २०२१ मा भारतले २०२३ लाई इन्टरनेसनल इयर अफ मिलेटको रूपमा घोषणा गर्न संयुक्त राष्ट्र संघलाई प्रस्ताव ग¥यो । उक्त प्रस्तावलाई ७२ देशको समर्थन प्राप्त भयो र संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले सन् २०२३ लाई अन्तर्राषि्ट्रय बाजरा वर्ष घोषणा गरेको हो ।
कोदोमा जलवायु परिवर्तन र विश्वव्यापी खाद्य सुरक्षाका चुनौतीहरूको समाधान प्रदान गर्न सक्ने क्षमता र सम्भावना छ । कोदो (औँला कोदो), जुनेलो (जोवार कोदो), कागुनो (फक्सटेल कोदो), चिनो (प्रोसो कोदो) लगायतका विभिन्न प्रकारका कोदो नेपालको विभिन्न कृषि–जलवायु क्षेत्रहरूमा उत्पादन गरिन्छ । धान, गहुँ र मकैपछिको चौथो प्रमुख बाली हो कोदो । यो बालीको नेपालका प्रमुख उत्पादन हुने जिल्लाहरु खोटाङ, सिन्धुपाल्चोक, बाग्लुङ, स्याङ्जा, कास्की, गोरखा र सिन्धुली हुन् । तराई र पहाडका साना किसानहरूको विविध खाद्य संस्कृति र जीविकोपार्जनमा कोदोको प्रयोग हुन्छ ।
कोदोलाई नेपालका धेरै भूभागमा आहाराको रुपमा नियमितरूपमा अझै पनि खाइन्छ । तर दुर्भाग्य अहिले धेरैजसो क्षेत्रहरूमा परम्परागतरूपमा कोदोको खपत गर्नेहरू पनि चामल, गहुँ र मकै खान थालेका छन् । युवा पुस्ताले त यसको स्वाद चाख्नै पाएका छैनन् भन्दा पनि हुन्छ । कृषि वैज्ञानिकहरू कोदो मानिसका लागि महत्वपूर्ण भएको विश्वास गर्छन् । किनभने यो कम उर्वरता भएका सीमान्त भूमिहरूमा पनि व्यापकरूपमा फलाउन सकिन्छ ।
यसले बालीमा कीरा र रोगहरूको प्रकोप पनि कम गर्दछ । भण्डारण गरी राखिएको कोदोलाई कीराहरूले बर्बाद नगर्ने भएकोले यसलाई वर्षौंसम्म भण्डारण गर्न सकिन्छ । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा भनेको यो त्यहाँ राम्रोसँग बढ्छ जहाँ अन्य बालीहरू सामान्यतया असफल हुन्छन् । अहिले ग्लुटेन फ्री खाना खाने प्रचलन चलेको सन्दर्भमा ग्लुटेनरहित मिलेट्सप्रति आकर्षण बढेको छ । कोदो ग्लुटेन–रहित हुन्छ । साथै सूक्ष्म पोषक तत्वहरू, आहार फाइबर, दुर्लभ एमिनो एसिड, भिटामिन, उच्च प्रोटिन, क्यालि्सयम र आइरन तत्वको लागि खजाना हो । यी तत्वहरु स्वस्थ एवं सन्तुलित आहारको लागि आवश्यक हुन्छन् ।
अधिक सुविधा सम्पन्न वा ऐयासी जीवन बिताउनेहरूलाई खानाकै कारण धैरै थरीका जीवनशैलीगत रोगहरु लाग्ने सम्भावना हुन्छ । उनीहरुले आफ्नो आहारमा यसलाई समावेश गरेर धेरै लाभ उठाउन सक्छन् । त्यस अर्थमा, भविष्यमा कोदोले सम्भावित रूपमा ठूलो जनसंख्याको पोषण र स्वास्थ्य सुरक्षा सुधार गर्न सक्छ ।
नेपालले कोदोको महत्व बुझ्दै, सरकारी स्तरबाटै सन् १९७० र त्यसपछिका दशकहरूमा उपलब्ध कोदोका जर्मप्लाज्महरू संकलन र संरक्षण गर्न प्रयासहरू गरेको थियो । सन् १९७५ र १९९५ को बीचमा अनुसन्धान कार्यक्रममार्फत कोदोको एक हजारभन्दा बढी प्रजातिहरु संकलन र संरक्षण गरिएको थियो, जुन दश बर्से जनविद्रोह कालमा (नमुनाहरू राखिएको कार्यालय भवनमा आगजनी भएर) नष्ट भयो ।
कोदो: भविष्यको खाना
एक वर्षअगाडिको मात्र कुरा हो, भारतमा ढिलो वर्षाले बाली नष्ट भएपछि प्याजको मूल्य तीन गुणा बढेको थियो । त्यस बेला भारतले प्याजको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउन बाध्य भएको थियो । जलवायु संकट गहिरो र निर्यात गर्ने देशहरूमा खाद्य उत्पादनलाई असर गर्दा नेपाल सधैँ खाद्यान्न आयात गर्न सक्षम नहुन सक्छ भन्ने एक उदाहरण थियो यो पछिल्लो घटना ।
विश्वमा जलवायु संकट गहिरिएसँगै खाद्य सुरक्षाको सम्भावनालाई लिएर कृषि वैज्ञानिकहरु चिनि्तत छन् । सम्भावित समस्याको समाधानको रूपमा, ‘जलवायु–स्मार्ट कृषि’ लाई प्रवद्र्धन गरिएको छ, जसले गर्दा किसानहरूलाई यी जलवायु तनावहरूसँग अनुकूलन गर्न मद्दत पुगोस् । त्यस्ता अवधारणाहरूको प्रवद्र्धन आजको आवश्यकता पनि हो ।
भविष्यको बालीका रूपमा लिइए पनि हालसम्मको बदलिँदो मौसमको परिप्रेक्ष्यमा कहिलेकाहीँ केही व्यकि्तहरुले खाने र मदिरा उत्पादन गर्न यसको प्रयोग गर्नेबाहेक कोदोले आफ्नो उचित महत्व पाइसकेको छैन । धेरै पहिलेदेखि नै रक्सी बनाउन कोदोको एक महत्वपूर्ण हिस्सा प्रयोग हुँदै आएको छ ।
संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले सन् २०२३ लाई कोदोको अन्तर्राषि्ट्रय वर्ष घोषणा गरेको सेरोफेरोमा कोदोको फाइदाहरूको बारेमा जागरण ल्याउने अहिले सबैभन्दा उपयुक्त समय हो ।
मिलेट्सका केही फाइदाहरु
१) दोषहरू सन्तुलन: आयुर्वेदका अनुसार मिलेट्सको प्रयोगले मानव शरीरमा हुने तीनै प्रकारका दोषहरु (वात, पित्त र कफ) को सन्तुलन कायम गर्दछ । दोषहरूबीच सन्तुलन कायम राख्न कोदोले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसको मतलब तिनीहरूले कुनै पनि विशिष्ट दोषलाई बढाउँदैनन्, जुन फरक–फरक प्रकृति भएका व्यकि्तहरूका लागि विशेष गरी लाभदायक हुन्छ ।
२) पाचन मित्रता: कोदो सामान्यतया पचाउन सजिलो हुन्छ । यो गुणले तिनीहरूलाई संवेदनशील वा कमजोर पाचन प्रणाली भएकाहरूको पनि रुचि र छनोटमा पर्दछ । तिनीहरूले पाचन प्रणालीमा अनावश्यक तनावविना पोषण आपूर्ति गर्न सक्छन् ।
३) पोषक तत्वको प्रचुरता: कोदो एक पौषि्टक शकि्त हो । यसमा भिटामिन बी, फलाम र म्याग्नेसियमजस्ता खनिज अनि फाइबरसहित आवश्यक पोषक तत्वहरू हुन्छन् । यो पौषि्टक घनत्वले ऊर्जा र जीवन शकि्तको दिगो स्रोतको रूपमा योगदान पु¥याउँछ ।
४) ब्लड ग्लुकोज व्यवस्थापन: सि्थर रगतमा चिनीको स्तर कायम राख्न कोदोको कम ग्लाइसेमिक सूचकांक महत्वपूर्ण छ । यो गुणले ब्लड ग्लुकोजसँग सम्बनि्धत अवस्थाहरू प्रबन्ध गर्ने व्यकि्तहरूको आहारमा मूल्यवान् आहारको रुपमा समावेश गरिनुपर्दछ ।
५) तौल व्यवस्थापन: कोदो आहार फाइबरको एक समृद्ध स्रोत हो । यो फाइबर सामग्रीले पूर्णताको अनुभूतिमा योगदान पु¥याउँछ, व्यकि्तहरूलाई धेरै खाने र अनावश्यक खाजाहरू कम गराएर स्वस्थ तौल कायम राख्न मद्दत गर्दछ ।
६) ग्लुटेन–मुक्त विकल्पः कोदो ग्लुटेन संवेदनशीलता वा सेलिआक रोग भएका व्यकि्तहरूको लागि एक राम्रो विकल्प हो । यो गुणले ग्लुटेन–सम्बनि्धत आहार प्रतिबन्धहरू भएकाहरूको आहारमा कोदोको विभिन्न प्रकारका परिकारहरु समावेश गर्न अनुमति दिन्छ । कोदोको महत्व नबुझेर हाम्रो समाजमा यसको प्रयोग बिस्तारै घटेको हो । अब फेरि यसको महत्व र गुणको चर्चा हुन थालेपछि यसको माग बढ्दो छ । मिलेट्सको विश्वव्यापी उदाउँदो चर्चा हेर्दा यो मानव स्वास्थ्यको लागि निकट भविष्यमै एक महत्वपूर्ण घटक बन्ने प्रायः निशि्चत छ ।
अनुसन्धानहरुका अनुसार कोदो सामान्यतः डायबिटिज, उच्च रक्तचाप, क्यान्सर आदि धेरै जीर्ण एवं प्राणघातक रोगहरुको बचाउ, नियन्त्रण र निवारणमा सहयोगी देखिएको छ । यसले प्रोटिनको पारस्परिक पूरकता सिर्जना गर्छ । एमिनोएसिडको आपूर्ति बढाउँछ र शरीरको प्रोटिन पाचन क्षमता बढाउँछ । यसर्थ मिलेट्सको महत्वलाई नेपाल र नेपालीले अब बुझेर यसको खेती गर्नुपर्ने देखिन्छ । जनस्वास्थ्यको रक्षाका लागि कोदोलाई दैनिक खानपिनमा प्रयोग गर्नु जरुरी देखिन्छ ।